CHIẾN LƯỢC THƯƠNG MẠI MỚI CỦA LIÊN MINH CHÂU ÂU

 

CHIẾN LƯỢC THƯƠNG MẠI MỚI CỦA LIÊN MINH CHÂU ÂU 

VÀ TÁC ĐỘNG ĐẾN 

HIỆP ĐỊNH THƯƠNG MẠI TỰ DO VIỆT NAM – LIÊN MINH CHÂU ÂU (EVFTA)

TS. Lê Tùng Lâm

Email: letunglam@sgu.edu.vn

 TÓM TẮT

Đại dịch Covid 19 đã tác động đến nền kinh tế toàn cầu và quan hệ giữa các quốc gia, trong đó có quan hệ thương mại Việt Nam – Liên minh châu Âu (EU). Trong bối cảnh hậu Covid 19, Ủy ban châu Âu (EC) đã công bố “Chiến lược thương mại mới” (New EU Trade Strategy) với những điều chỉnh cần thiết để phù hợp với bối cảnh mới. Nội dung cơ bản Chiến lược thương mại giai đoạn 2021- 2030 với 03 định hướng chiến lược, 03 mục tiêu cốt lõi và đẩy mạnh thực hiện 06 lĩnh vực ưu tiên với 16 hoạt động trọng tâm nhằm gia tăng sự liên kiết và tăng cường vai trò của EU trên trường quốc tế. Những nội dung cơ bản này cũng sẽ mang đến những thuận lợi lẫn thách thức cho tiến trình thực hiện Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – EU (EVFTA).

ĐẶT VẤN ĐỀ

Ngày 18/2/2021, Ủy ban châu Âu (European Commission-EC) ban hành Chiến lược thương mại mới (The new EU trade strategy) với những điều chỉnh cần thiết cho phù hợp với bối cảnh hậu Covid 19. Vậy những nội dung chính của Chiến lược thương mại mới là gì và nó sẽ có những tác động gì đến quá trình tiếp tục triển khai thực hiện Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – EU (EVFTA)? Đó là những vấn đề sẽ được tìm hiểu trong bài viết.

NỘI DUNG

Từ đầu thế kỉ XXI, sự phát triển của Liên minh châu Âu (EU) đứng trước nhiều thử thách từ trong nội khối lẫn ngoại khối. Sự bất đồng trong nhiều vấn đề dẫn đến việc Anh chính thức rời khỏi EU (ngày 31/01/2020). Bên ngoài, EU vấp phải sự cạnh tranh, vươn lên mạnh mẽ của Trung Quốc cùng những động thái của Hoa Kỳ, Nga…Đặc biệt, đại dịch Covid 19 đã tác động mạnh mẽ đến sự phát triển của EU. Vì thế, ngày 18/2/2021, Ủy ban châu Âu ban hành Chiến lược thương mại mới với những điều chỉnh cần thiết. Đây là lần điều chỉnh đầu tiên trong chính sách thương mại của EU kể từ năm 2015.

1. Chiến lược thương mại mới của Liên minh châu Âu (EU)

Đối với EU, thương mại là một trong những công cụ mạnh mẽ nhất, là trung tâm của sự thịnh vượng kinh tế và khả năng cạnh tranh của châu Âu, hỗ trợ một thị trường nội bộ sôi động và hành động quyết đoán đối với bên ngoài. Do sự cởi mở của chế độ thương mại, EU là nhà kinh doanh hàng hóa và dịch vụ nông nghiệp và sản xuất lớn nhất thế giới và đứng đầu về đầu tư quốc tế trong và ngoài nước. Nhờ chính sách thương mại chung, EU có một tiếng nói chung trên toàn cầu. Đây là một đòn bẩy độc đáo (European Commission, 18/2/2021a) của EU nhằm thúc đẩy sự đoàn kết và phát triển kinh tế của mình. Thế nhưng, sự phát triển của EU đang phải đối mặt với những thách thức nhất định từ bên trong lẫn bên ngoài. Theo Ủy ban châu Âu (European Commission, 18/2/2021a), EU có 05 thách thức quan trọng phải đối mặt hiện nay là:

Trước hết, toàn cầu hóa, sự phát triển công nghệ và việc xây dựng các chuỗi giá trị toàn cầu đã có tác động song song đối với các nền kinh tế và xã hội các quốc gia. Nó đã tạo ra lợi ích lớn về hiệu quả, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững, dẫn đầu về thương mại ở nhiều nơi trên thế giới. Điều này đã giúp đưa hàng triệu người thoát khỏi đói nghèo. Mặt khác, những phát triển này đôi khi có tác động phá vỡ mạnh mẽ dẫn đến bất bình đẳng ngày càng tăng và khiến một số cá nhân và cộng đồng bị tụt hậu (European Commission, 18/2/2021a) so với các quốc gia khác. Vì thế, yêu cầu phát triển bền vững và cân bằng cần phải được tính đến trong chiến lược phát triển thương mại của EU.

Thứ hai, sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc đã đang đe dọa đến vị thế của EU trên trường quốc tế. Tháng 12/2020, Trung Quốc và EU đã đạt được một thoả thuận đầu tư mới nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các công ty châu Âu hoạt động tại Trung Quốc. Thoả thuận này được hoàn tất ngay trước khi trước khi ông Joe Biden nhậm chức ngày 20/1/2021. Tuy nhiên, EC cũng nhận thấy sự trỗi dậy của Trung Quốc đang “thể hiện tham vọng toàn cầu và theo đuổi mô hình nhà nước-tư bản riêng biệt, đã thay đổi cơ bản trật tự kinh tế và chính trị toàn cầu. Điều này đặt ra những thách thức ngày càng tăng đối với hệ thống quản trị kinh tế toàn cầu đã được thiết lập và ảnh hưởng đến một sân chơi bình đẳng cho các công ty châu Âu cạnh tranh trên toàn cầu và trong nước” (European Commission, 18/2/2021a). Vì thế, EU cần phải có một chính sách thương mại để tạo ra gắn kết giữa các thành viên và hạn chế được tầm ảnh hưởng của Trung Quốc.

Thứ ba, sự gia tăng của biến đổi khí hậu, cùng với sự mất đa dạng sinh học và suy thoái môi trường, cùng với những ví dụ hữu hình về tác động tàn phá của chúng đã dẫn đến việc công nhận chuyển đổi xanh là mục tiêu xác định của thời đại chúng ta (European Commission, 18/2/2021a). Ngày 4/11/2016, Hiệp định Paris về Biến đổi Khí hậu chính thức có hiệu lực. Hiệp định Paris đã thể hiện cam kết quốc tế sâu rộng nhằm giảm đáng kể lượng khí thải carbon, thỏa thuận này là một bước ngoặt trong lịch sử về quan hệ của con người với khí hậu Trái Đất. Đối với EU, Hiệp định Khí hậu Paris được coi là một yếu tố thiết yếu của các hiệp định thương mại và đầu tư trong tương lai. Do đó, EU đẩy mạnh quá trình kêu gọi thực hiện chiến lược “chuyển đổi xanh” nhằm tạo môi trường phát triển bền vững trong tương lai. Trong giai đoạn 2021-2030, vấn đề biến đổi khí hậu và đa dạng sinh học, cân bằng sinh thái là những nội dung trọng tâm của EU. Sự phát triển kinh tế của khu vực phải đảm bảo với bảo vệ môi trường sống. EU xem đây là lĩnh vực để thể hiện khả năng lãnh đạo thế giới của mình.

Thứ tư, chuyển đổi kỹ thuật số là một động lực quan trọng của phát triển bền vững, nhưng cũng là không gian cạnh tranh và quản trị đa phương chưa đầy đủ. Khi bước vào Thập kỉ kỹ thuật số, hỗ trợ chuyển đổi kỹ thuật số của châu Âu là một ưu tiên hơn cả trong các chính sách đối nội và đối ngoại, bao gồm cả chính sách và công cụ thương mại.

Thứ năm, Đại dịch COVID-19 đã tạo ra những thách thức riêng, làm nổi bật bản chất liên kết của các nền kinh tế, dựa trên các quy tắc quốc tế ổn định và có thể dự đoán được và các kênh vận tải linh hoạt. Nó đã dẫn đến nguy cơ đổ vỡ mối quan hệ hợp tác và lòng tin toàn cầu. Nó cũng đặt ra những câu hỏi liên quan đến sự kết hợp chính sách đúng đắn trong việc đa dạng hóa các nguồn cung ứng trong và ngoài nước với chiến lược xây dựng năng lực sản xuất và dự trữ. Nó cũng cho thấy tầm quan trọng của việc mở rộng sản xuất các sản phẩm y tế trong tình trạng khủng hoảng và nhu cầu hợp tác để đảm bảo tiếp cận công bằng cho các nhóm dân số dễ bị tổn thương hơn. Hơn nữa, nó đã dẫn đến sự gia tăng đáng kể sự hỗ trợ và tham gia của chính phủ vào nền kinh tế, điều cần thiết để giải cứu các công ty lành mạnh và bảo vệ việc làm, nhưng có thể không bền vững về lâu dài và có thể tạo ra căng thẳng giữa các công ty.

Vì thế, Ủy ban châu Âu nhận thấy chính sách thương mại của EU phải tính đến những xu hướng và thách thức toàn cầu này để thực hiện tham vọng chính trị về "một châu Âu mạnh hơn trên thế giới". Uỷ ban Châu Âu (EC) là cơ quan chịu trách nhiệm về đề nghị lập pháp, thi hành các quyết định, duy trì các hiệp ước EU và điều hành công việc chung hàng ngày của 27 quốc gia thành viên trong EU. Theo ông Valdis Dombrovskis - Phó chủ tịch Điều hành kiêm Uỷ viên EC về vấn đề Thương mại, dựa trên cơ sở tham vấn cộng đồng rộng rãi và bao gồm hơn 400 đệ trình của nhiều bên liên quan, các sự kiện công khai ở hầu hết các Quốc gia thành viên và sự tham gia chặt chẽ với Nghị viện châu Âu, các chính phủ EU, các doanh nghiệp, xã hội dân sự và công chúng (European Commission, 18 February 2021b), Ủy ban châu Âu đã ban hành Chiến lược thương mại mới hướng đến tầm nhìn 2030.

Theo Thông cáo báo chí ngày 18/2/2021 của Ủy ban châu Âu, nội dung trọng tâm của Chiến lược thương mại mới là “…quyền tự chủ chiến lược mở được xây dựng dựa trên tính mở của EU để đóng góp vào sự phục hồi kinh tế thông qua hỗ trợ chuyển đổi xanh và kỹ thuật số, cũng như tập trung đổi mới vào việc tăng cường chủ nghĩa đa phương và cải cách các quy tắc thương mại toàn cầu để đảm bảo rằng chúng công bằng và bền vững. Khi cần thiết, EU sẽ có lập trường quyết đoán hơn trong việc bảo vệ các lợi ích và giá trị của mình, bao gồm cả thông qua các công cụ mới (European Commission, 18 February 2021b). Như vậy, mục tiêu quan trọng của chiến lược thương mại mới trong giai đoạn 2021-2030 là xây dựng một chính sách thương mại của EU mang tính mở, bền vững và quyết đoán hơn trong các vấn đề nội khối và ngoại khối. Từ đó, củng cố và tăng cường vai trò của EU trên trường quốc tế, đảm bảo vai trò “điều tiết” nền kinh tế toàn cầu của EU. Theo Isabelle Brachet (Mar 18, 2021), 03 mục tiêu quan trọng của Chiến lược thương mại mới được thể hiện qua 03 cụm từ:

Tính mở (Open) để tiếp tục đẩy mạnh xuất khẩu. Ủy ban đang đề xuất nhấn mạnh hơn vào việc tạo cơ hội tiếp cận thị trường cho hàng hóa và dịch vụ xanh được sản xuất ở châu Âu và điều chỉnh thương mại kỹ thuật số ở cấp độ toàn cầu. Nền kinh tế xanh và kỹ thuật số sẽ được EU trợ cấp ồ ạt thông qua các kế hoạch phục hồi sau đại dịch COVID, điều này rất đáng hoan nghênh. Tính mở sẽ góp phần đảm bảo các công ty châu Âu có thể tiếp cận thị trường nước ngoài tốt hơn trong các lĩnh vực. Quan trọng hơn, tính mở nhấn mạnh đến yếu tố bảo hộ cho nền nông nghiệp bản địa, ưu tiên sử dụng hàng hóa được sản xuất tại chỗ.

Bền vững (Sustainable) vì thương mại cần xanh hơn và công bằng hơn. Đảm bảo lao động và các quyền con người khác được tôn trọng ở các quốc gia mà chúng ta có các hiệp định thương mại vốn đã nổi bật trong chiến lược thương mại trước đó được thông qua cách đây 6 năm, mặc dù không có những biến động gì đáng kể xảy ra kể từ đó. EU nhấn mạnh tính bền vững trong chiến lược thương mại nhằm đảm bảo sự cân bằng trong kinh tế.

Quyết đoán (Assertive) vì chúng tôi sẽ thúc đẩy tốt hơn lợi ích của các doanh nghiệp EU trong Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và đảm bảo hàng hóa nhập khẩu tuân thủ tất cả các tiêu chuẩn của EU và không bị trợ cấp bởi các nước thứ ba. Việc đảm bảo hàng hóa nhập khẩu tuân thủ đầy đủ tất cả các tiêu chuẩn sức khỏe, an toàn, phúc lợi động vật và các tiêu chuẩn khác được áp dụng tại EU là điều được hoan nghênh nhất. Việc tránh các sản phẩm nhập khẩu được trợ cấp ở các quốc gia sản xuất chúng cũng là hợp lý, mặc dù điều tương tự cũng nên áp dụng theo cách khác, một trong những ví dụ rõ ràng nhất là trong lĩnh vực nông nghiệp (Isabelle Brachet, Mar 18, 2021).

Để thực hiện được 03 mục tiêu cơ bản này, bản Chiến lược thương mại mới cũng để xuất 06 biện pháp cần phải tập trung của EU trong thời gian tới là:

1- Cải cách Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Dưới thời cựu Tổng thống Donald Trump, Hoa Kỳ đã áp thuế quan đối với nhiều hàng hoá quan trọng của EU và đe doạ đánh thuế bổ sung đối với mặt hàng ô tô do các hãng sản xuất tại châu Âu. Trong năm 2018, Hoa Kỳ và EU cũng không đạt được thoả thuận thương mại như đã kỳ vọng. Mặt khác, hoạt động Cơ quan phúc thẩm (SAB) và Cơ quan giải quyết tranh chấp thuộc WTO đã bị tê liệt khi Donald Trump từ chối bổ nhiệm các thành viên mới vào hai cơ quan này. Tổng thống Trump cũng đe doạ rút khỏi WTO. Trước tình trạng hoạt động của WTO gặp phải những khó khăn từ thời Tổng thống Donal Trump, EU đề xuất cải tổ lại WTO bằng cách “tập trung vào việc nâng cao đóng góp của WTO cho sự phát triển bền vững và khởi động các cuộc đàm phán về các quy tắc được củng cố để tránh làm méo mó cạnh tranh do sự can thiệp của nhà nước. EU sẽ ưu tiên tăng cường hợp tác xuyên Đại Tây Dương về cải cách WTO; Làm việc để khôi phục hoạt động giải quyết tranh chấp của WTO với một Cơ quan Phúc thẩm đã được cải tổ” ^{(Crowell & Moring LLP, 24/2/2021)}. Ông Valdis Dombrovskis cho biết “Chúng tôi tin rằng có thế tạo ra những động lực mới cho các thay đổi tích cực. Việc cải tổ WTO sẽ được thực hiện ở cả 3 chức năng, gồm thiết lập các thoả thuận, giám sát, phán xử và đặc biệt là cơ quan giải quyết tranh chấp hiện nay” (Quang Đặng, 22/2/2021).

2- Hỗ trợ chuyển dịch xanh và thúc đẩy chuỗi giá trị có trách nhiệm và bền vững. Ủy ban nhấn mạnh mục tiêu của họ là hỗ trợ sự phục hồi của nền kinh tế châu Âu sau Đại dịch và quá trình chuyển đổi kỹ thuật số và xanh. Ngoài ra, điều quan trọng là phải thúc đẩy việc tạo ra các quy tắc toàn cầu công bằng và bền vững cho thương mại thế giới (BDI, 16/6/2021). Vì thế, EU đề ra 4 giải pháp để nâng cao vị thế của EU. Vấn đề khí hậu và đa dạng sinh học trở thành đối tượng để EU thực chiến lược mới. Theo đó, EU sẽ “Đưa ra các sáng kiến ​​và hành động thúc đẩy các cân nhắc về khí hậu và tính bền vững trong WTO; Tìm kiếm các cam kết từ các đối tác G20 về trung lập khí hậu, tăng cường hợp tác trên các khía cạnh khác của thỏa thuận xanh như đa dạng sinh học, chính sách lương thực bền vững, ô nhiễm và nền kinh tế tuần hoàn, đồng thời đề xuất tôn trọng thỏa thuận Paris trở thành yếu tố cần thiết trong tất cả các thỏa thuận trong tương lai; Thúc đẩy chuỗi giá trị bền vững và có trách nhiệm thông qua đề xuất về trách nhiệm giải trình bắt buộc, bao gồm các cơ chế hành động và thực thi hiệu quả để đảm bảo rằng lao động cưỡng bức không tìm được chỗ đứng trong chuỗi giá trị của các công ty EU” (Crowell & Moring LLP, 24/2/2021). Như vậy, EU đã rất chú trong đến sự công bằng trong lao động và sự hợp tác trong việc đảm bảo môi trường xanh để đảm bảo sự phát triển bền vững cho EU. Qua đó, nâng cao vị thế và uy tín của EU trên trường quốc tế.

3- Hỗ trợ chuyển đổi kỹ thuật số và thương mại dịch vụ. Ủy ban sẽ “Tìm kiếm sự kết thúc nhanh chóng của một thỏa thuận đầy tham vọng và toàn diện của WTO về thương mại kỹ thuật số, bao gồm các quy tắc về luồng dữ liệu, tuân thủ đầy đủ khuôn khổ bảo vệ dữ liệu của EU và các điều khoản về nâng cao lòng tin của người tiêu dùng, đảm bảo mức độ bảo vệ người tiêu dùng cao” (Crowell & Moring LLP, 24/2/2021).

4- Tăng cường tác động các quy định của EU. Để đối phó với những biến đổi bên ngoài, đặc biệt là sự trỗi dậy của Trung Quốc, Ủy ban sẽ “Tăng cường đối thoại theo quy định với các đối tác trong các lĩnh vực chiến lược để nâng cao năng lực cạnh tranh của EU…Phát triển quan hệ đối tác xuyên Đại Tây Dương chặt chẽ hơn về chuyển đổi xanh và kỹ thuật số của các nền kinh tế của chúng ta, bao gồm thông qua Hội đồng Thương mại và Công nghệ Hoa Kỳ-EU” (Crowell & Moring LLP, 24/2/2021). Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng EU có thể đã mềm dẻo trong quan hệ với Hoa Kỳ hơn so với Trung Quốc. Trong bản chiến lược thương mại mới, EU tiếp tục cho biết quan hệ thương mại với Hoa Kỳ là "quan hệ đối tác lớn nhất và quan trọng nhất về kinh tế trên thế giới", ngay cả khi dữ liệu của EU cho thấy Trung Quốc đã vượt Hoa Kỳ trở thành đối tác thương mại lớn nhất của khối này vào năm 2021. EU cũng nhấn mạnh họ có quyền thực hiện các hành động nhằm loại bỏ các “tác động tiêu cực” từ cách tiếp cận của Trung Quốc trong thương mại và đầu tư. Rõ ràng, EU vẫn cần liên kết với Hoa Kỳ để có thể đảm bảo sự phát triển và tạo ra “thế cân bằng” với Trung Quốc. Holger Schmieding - Kinh tế trưởng tại Ngân hàng Đầu tư Berenberg Bank (Đức) nhận định “EU muốn chỉ ra rằng họ có thể đáp trả mạnh mẽ bất kỳ mối đe doạ nào từ bên ngoài”. Mục đích chính của EU có thể là muốn tìm thấy sự đồng thuận của Hoa Kỳ (Quang Đặng, 20/2/2021).

5- Tăng cường quan hệ đối tác của EU với các nước láng giềng và châu Phi. Ủy ban sẽ: “Làm sâu sắc hơn các mối quan hệ kinh tế và thương mại với các quốc gia khác ở châu Âu, tập trung vào hợp tác pháp lý chặt chẽ hơn để hỗ trợ quá trình chuyển đổi kỹ thuật số và xanh, tăng cường đối thoại và hợp tác chính trị với Liên minh châu Phi và các Thành viên cũng như việc thực hiện suôn sẻ Hiệp định thương mại tự do lục địa châu Phi (AfCFTA), bao gồm sự tham gia với khu vực tư nhân và thúc đẩy các tiêu chuẩn chung ở châu Phi nhằm tăng cường hội nhập khu vực và châu lục; theo đuổi các thỏa thuận đầu tư bền vững với châu Phi và Vùng lân cận phía Nam” ^{(Crowell & Moring LLP, 24/2/2021)} của châu Âu.

6- Tập trung vào việc thực hiện và thực thi các hiệp định thương mại của EU. Ủy ban sẽ: “Tìm cách củng cố quan hệ đối tác của EU với các khu vực tăng trưởng quan trọng ở châu Á - Thái Bình Dương và Mỹ Latinh bằng cách tạo điều kiện để kết thúc đàm phán và phê chuẩn các thỏa thuận song phương còn tồn tại” (Crowell & Moring LLP, 24/2/2021). Bên cạnh thực hiện các hiệp định song phương vốn có, EU đã mở rộng hơn việc hợp tác đa phương với các quốc gia, dân tộc trên thế giới. Mục tiêu quan trọng của EU là tăng cường hơn nữa các công cụ của EU để đối đầu với những thách thức mới và bảo vệ các công ty và công dân châu Âu khỏi các hành vi thương mại không công bằng, bao gồm cả việc chuẩn bị một công cụ chống cưỡng chế. Ngoài ra, Ủy ban sẽ tìm hiểu các lựa chọn cho một chiến lược của EU đối với các khoản tín dụng xuất khẩu. EU muốn khôi phục lại vị thế trên trường quốc tế và nhấn mạnh đến các yếu tố phát triển bền vững và bình đẳng trong chiến lược phát triển thương mại. EU đã đề xuất 16 giải pháp cụ thể để thực hiện 06 nội dung nêu trên. Như vậy, EU đã công bố và bắt đầu thực hiện Chiến lược thương mại mới từ 18/2/2021. Chiến lược thương mại mới là cơ sở pháp lý quan trọng để gắn kết 27 thành viên EU lại với nhau. Đồng thời, nó cũng có những tác động đến Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam – EU.

2. Tác động Chiến lược Thương mại mới của EU đối với quá trình thực hiện Hiệp định thương mại tự do EU – Việt Nam (EVFTA)

Ngày 12/02/2020, Nghị viện châu Âu (EP) chính thức phê chuẩn Hiệp định thương mại tự do Liên minh châu Âu - Việt Nam (EVFTA). Ngày 8/6/2020, Quốc hội Việt Nam chính thức thông qua EVFTA và hiệp định này chính thức có hiệu lực từ ngày 01/8/2020. EVFTA là một Hiệp định toàn diện, chất lượng cao, cân bằng về lợi ích cho cả Việt Nam và EU, đồng thời phù hợp với các quy định của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO). Hiệp định gồm 17 Chương, 2 Nghị định thư và một số biên bản ghi nhớ kèm theo với các nội dung chính là: thương mại hàng hóa (gồm các quy định chung và cam kết mở cửa thị trường), quy tắc xuất xứ, hải quan và thuận lợi hóa thương mại, các biện pháp vệ sinh an toàn thực phẩm (SPS), các rào cản kỹ thuật trong thương mại (TBT), thương mại dịch vụ (gồm các quy định chung và cam kết mở cửa thị trường), đầu tư, phòng vệ thương mại, cạnh tranh, doanh nghiệp nhà nước, mua sắm của Chính phủ, sở hữu trí tuệ, thương mại và phát triển bền vững, hợp tác và xây dựng năng lực, các vấn đề pháp lý - thể chế.

Sau hơn một năm đi vào triển khai, Hiệp định EVFTA đã mang lại nhiều kết quả tích cực. Trong 9 tháng năm 2021, tổng kim ngạch hai chiều giữa Việt Nam và EU đạt 41,29 tỷ USD, tăng 13,4% so với cùng kỳ năm 2020, trong đó, xuất khẩu đạt 28,85 tỷ USD, tăng 11,7%. Kết quả trên rất có ý nghĩa trong bối cảnh dịch Covid-19 bùng phát gây ảnh hưởng tiêu cực đến các hoạt động kinh tế, thương mại của các nước. Theo đánh giá của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, so với các Hiệp định FTA đã có hiệu lực, mức độ hiểu biết và kỳ vọng của doanh nghiệp đối với Hiệp định EVFTA là tương đối cao (30.19% doanh nghiệp được khảo sát hiểu và nắm rõ các thông tin về các cam kết trong EVFTA so với mức trung bình 22,95% ở các FTA khác). Hiệp định EVFTA là một trong những Hiệp định thương mại tự do của Việt Nam có tỷ lệ tận dụng tốt nhất trong năm đầu tiên thực thi (Nguyễn Hường, 4/11/2021). Đây là những cơ sở thuận lợi để Hiệp định EVFTA tiếp tục phát huy vai trò trong tương lai và mang lại lợi ích cho hai bên.

Hiện nay, EU vẫn là đối tác thương mại quan trọng của Việt Nam nói riêng và các quốc gia trên thế giới nói chung. Theo Ủy ban châu Âu, EU sẽ vẫn là một cường quốc kinh tế toàn cầu và dẫn đầu về tăng trưởng bền vững. Các dự báo dài hạn mới nhất của OECD chỉ ra rằng GDP thực tế trong khu vực đồng Euro sẽ tăng 1,4% hàng năm (tỷ lệ tăng trưởng hàng năm kép) trong 10 năm tới. Tuy nhiên, những triển vọng tăng trưởng này sẽ bị che lấp bởi sự phát triển ở các khu vực khác và vị trí tương đối của châu Âu trong nền kinh tế quốc tế sẽ thay đổi. Vào năm 2024, 85% tăng trưởng GDP của thế giới dự kiến ​​đến từ bên ngoài EU (European Commission, 18/2/2021a). Vì thế, sự tồn tại và phát triển vững mạnh của EU sẽ thúc đẩy EVFTA được triển khai hiệu quả hơn. Tuy nhiên, việc EU công bố chiến lược thương mại mới sẽ có những thách thức nhất định đối với sự hợp tác kinh tế giữa Việt Nam với EU.

Trước hết, việc áp dụng những chính sách “cứng rắn hơn” trong quan hệ với các đối tác sẽ gây ra những cản trở cho hợp tác của EU với các nước, trong đó có Việt Nam. Theo đó, EU sẽ áp dụng một cách tiếp cận cứng rắn hơn, quyết đoán hơn đối với việc triển khai và thực thi các hiệp định thương mại của mình, chống lại thương mại không công bằng và giải quyết các mối quan ngại về tính bền vững. EU đang đẩy mạnh nỗ lực để đảm bảo rằng các thỏa thuận của mình mang lại lợi ích đã thương lượng cho người lao động, nông dân và công dân của mình (European Commission, 18 February 2021b). Về mặt tích cực, việc đảm bảo công bằng và quyền lợi cho công dân EU là rất chính đáng, cần thiết. EU kiên quyết chống lại thương mại không công bằng trong việc thực hiện các hiệp định là điều rất cần thiết. EU đã xây dựng các cơ chế chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ đã được âm thầm củng cố một cách nghiêm túc từ 5 năm qua. Ủy ban cũng đang thông báo về việc thiết lập một công cụ chống cưỡng chế và một công cụ khác chống lại trợ cấp nước ngoài, nhằm tăng cường các công cụ phòng vệ thương mại. Do vậy, EU sẽ phản công nhiều hơn về giá trị và phòng thủ nhiều hơn về lợi ích. Cuối cùng là việc quay trở lại lựa chọn quy định đa phương tại WTO, thay vì ưu tiên song phương đã được duy trì từ 15 năm (Nguyễn Ngọc Tú, 25/2/2021). Thế nhưng, vấn đề nảy sinh là “thế nào là thương mại không công bằng”, đây là vấn đề có sự khác biệt lớn giữa EU và các nước đang phát triển như Việt Nam.

Trong lĩnh vực nông nghiệp, EU luôn đảm bảo các quy định của WTO có lợi cho mình. Đối với EU, các khoản trợ cấp lớn dành cho nông nghiệp được coi là có thể chấp nhận được và công bằng. Ngược lại, hầu hết các nước đang phát triển không có đủ nguồn lực để trợ cấp cho nông nghiệp của họ. Do đó, các nhà sản xuất địa phương không thể cạnh tranh với các sản phẩm nông nghiệp châu Âu (được trợ giá) bị bán phá giá đang tràn vào thị trường của họ. Thực trạng này sẽ gây ra những mâu thuẫn, thậm chí xung đột giữa EU với các nước. Nếu EU càng thực hiện chính sách quyết đoán hơn, cứng rắn hơn thì việc hợp tác xuất nhập khẩu các mặt hàng nông nghiệp trên cơ sở “thương mại công bằng” là khó khả thi.

Thứ hai, trong chiến lược thương mại mới, Brussels dự định đặc biệt hướng tới “quyền tự chủ chiến lược mở”, một khái niệm lần đầu tiên tập trung nhấn mạnh “năng lực của EU trong đưa ra các lựa chọn của riêng mình và định hình thế giới thông qua vai trò dẫn dắt và cam kết của EU, trên cơ sở lợi ích chiến lược và giá trị chiến lược của EU” (Nguyễn Ngọc Tú, 25/2/2021). Valdis Dombrovskis cho biết "Chúng tôi đang theo đuổi một tiến trình mang tính mở, chiến lược và quyết đoán, nhấn mạnh khả năng của EU trong việc đưa ra lựa chọn của riêng mình và định hình thế giới xung quanh" (Quang Đặng, 20/2/2021). Trong bối cảnh hội nhập quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ, việc EU xác định mục tiêu định hình thế giới thông qua vai trò dẫn dắt, cam kết của EU sẽ gây ra những quan ngại từ các đồng minh, các đối tác của EU, trong đó có Việt Nam. Trong quan hệ thương mại, việc áp đặt vai trò của EU lên đối tác là hành động thiếu cân bằng, nó sẽ cản trở quá trình triển khai thực hiện một cách hiệu quả nhất EVFTA. Vì thế, Việt Nam cũng cần chuẩn bị những đối sách cần thiết để ứng phó với chiến lược thương mại mới của EU.

Thứ ba, sự chênh lệch về khoa học công nghệ giữa các quốc gia cũng là thách thức lớn đối với EU và Việt Nam. Đối với EU, nền kinh tế xanh và kỹ thuật số sẽ được EU trợ cấp ồ ạt thông qua các kế hoạch phục hồi sau Đại dịch COVID, điều này rất đáng hoan nghênh. Đảm bảo các công ty châu Âu có thể tiếp cận thị trường nước ngoài tốt hơn trong các lĩnh vực (Isabelle Brachet, Mar 18, 2021). Ngược lại, Việt Nam và một số nước đang phát triển chưa có đủ tiềm lực để trợ cấp một cách ồ ạt cho khoa học công nghệ. Mặt khác, cơ sở hạng tầng, vốn đầu tư cho nền kinh tế kỹ thuật số của Việt Nam còn yếu, chưa đáp ứng được các yêu cầu về kỹ thuật số của EU. Việt Nam là một trong các quốc gia chưa có đủ nguồn lực để đầu tư vào những lĩnh vực đầy hứa hẹn này. Do đó, các quốc gia này xứng đáng có một cách tiếp cận khác biệt, với chuyển giao công nghệ, miễn trừ quyền sở hữu trí tuệ, tập trung vào công nghiệp hóa địa phương và các mức độ bảo vệ quan trọng đối với các ngành công nghiệp non trẻ của họ. Sự chưa tương thích giữa EU và Việt Nam về kỹ thuật công nghệ cũng sẽ tạo ra những khó khăn trong thực hiện EVFTA.

Thứ tư, chiến lược thương mại mới sẽ tạo ra rào cản lớn, khoảng cách khó san bằng giữa EU với đối tác là các nước đang phát triển như Việt Nam. Về bản chất, chính sách thương mại của EU vẫn phụ thuộc vào sự kết hợp giữa lợi ích và giá trị. Tuy nhiên, trong việc kết hợp này, chúng ta đang chứng kiến ​​một sự thay đổi khá rõ ràng về mặt giá trị, thể hiện qua kỳ vọng xanh hóa quá trình toàn cầu hóa. Theo EU, đàm phán các hiệp định thương mại đã và đang là một công cụ quan trọng để tạo ra các cơ hội kinh tế và thúc đẩy tính bền vững;…EU có các công cụ phù hợp để bảo vệ người lao động và doanh nghiệp khỏi các hành vi không công bằng. Nó cũng ngụ ý một nỗ lực lớn hơn để đảm bảo việc thực thi và thực thi hiệu quả các chương phát triển bền vững trong các hiệp định thương mại của EU, nhằm nâng cao các tiêu chuẩn xã hội, lao động và môi trường trên toàn cầu (European Commission, 18/2/2021a). Về mặt lý thuyết, kỳ vọng EU là người này sẽ “nâng cấp các tiêu chuẩn xã hội, lao động và môi trường trên toàn cầu”. 

Tuy nhiên, đây là một kỳ vọng không thực tế khi xét đến tình trạng lạm dụng có hệ thống và phổ biến đối với quyền lao động và công đoàn ở rất nhiều quốc gia mà chúng ta có hiệp định thương mại. Trên thực tế, mức lương thấp, các hạn chế về quyền tổ chức của người lao động và các tiêu chuẩn môi trường lỏng lẻo khiến giá cả ở mức thấp - bao gồm cả nguyên liệu thô mà chúng ta cần để sản xuất hàng hóa ở EU (Isabelle Brachet, Mar 18, 2021). Những quy định cứng rắn của chiến lược thương mại mới sẽ hạn chế quyền của nông dân đối với hạt giống truyền thống, việc áp đặt quyền sở hữu trí tuệ sẽ hạn chế khả năng tiếp cận thuốc và vắc-xin, loại bỏ sự bảo hộ đối với các thành phần kinh tế địa phương ở các nước đang phát triển mà ngành công nghiệp của họ chưa sẵn sàng đối mặt với cạnh tranh toàn cầu, xuất khẩu các sản phẩm nông nghiệp được trợ cấp nhiều. Điều này là cản trở lớn cho các nhà xuất khẩu nông sản ở các nước đang phát triển vào EU. Nếu không có sự điều chỉnh từ phía Việt Nam lẫn EU thì quy định này cũng sẽ là thách thức không nhỏ cho quá trình triển khai EVFTA trong tương lai.

KẾT LUẬN

Chiến lược thương mại mới của EU tầm nhìn 2030 đã bao gồm những nội dung quan trọng nhằm thúc đẩy quan hệ thương mại của EU với các đối tác trong bối cảnh mới. Trong đó, chiến lược nhấn mạnh đến 3 trụ cột chính gồm chuyển đổi số và chuyển đổi xanh, tăng cường chủ nghĩa đa phương, và cải cách các quy tắc thương mại toàn cầu theo hướng bảo đảm công bằng và bền vững. Những nội dung này nhằm khôi phục lại một EU hùng mạnh, giải quyết hậu quả kinh tế do đại dịch Covid 19 gây ra cùng những hệ quả của biến đổi khí hậu và căng thẳng quốc tế ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, quá trình triển khai thực hiện chiến lược này cũng sẽ tạo ra những thách thức đối với các đối tác của EU.

Đối với Việt Nam, Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – EU (EVFTA) đang được triển khai thực hiện và đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, tạo tiền đề cho tiến trình thực EVFTA diễn ra hiệu quả, mang lại lợi ích cho hai bên. Thế nhưng, Chiến lược thương mại mới của EU cũng sẽ tạo ra những khó khăn nhất định cho quá trình thực hiện EVFTA. Thực trạng này đòi hỏi Việt Nam và EU cần có những giải pháp cần thiết để hạn chế sự khác biệt và thúc đẩy EVFTA diễn ra nhanh hơn, đưa quan hệ hợp tác kinh tế Việt Nam – EU phát triển bền vững trong tương lai./.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

BDI. (16/6/2021). The new EU Trade Strategy: Green and Assertive? Retrieved from https://english.bdi.eu/article/news/hard-but-fair-expectations-for-european-trade-policy-2019-24/.

Crowell & Moring LLP. (24/2/2021). European Commission Unveils New Trade Strategy. Retrieved from https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=d2e4ccff-96fd-4b99-817a-7cbd40b3d70b.

European Commission. (18 February 2021b). Commission sets course for an open, sustainable and assertive EU trade policy. Press release (18/2/2021). Brussels.

European Commission. (18/2/2021a). Trade Policy Review - An Open, Sustainable and Assertive Trade Policy. Brussels: 18/2/2021 COM(2021) 66 final.

Isabelle Brachet. (Mar 18, 2021). The new EU trade strategy: What’s actually new? Retrieved from https://www.euractiv.com/section/economy-jobs/opinion/the-new-eu-trade-strategy-whats-actually-new/

Nguyễn Hường. (4/11/2021). EVFTA là một trong những Hiệp định thương mại tự do Việt Nam tận dụng tốt nhất trong năm đầu thực thi. Retrieved from https://moit.gov.vn/tin-tuc/hoat-dong/evfta-la-mot-trong-nhung-hiep-dinh-thuong-mai-tu-do-viet-nam-tan-dung-tot-nhat-trong-nam-dau-thuc-thi.html.

Nguyễn Ngọc Tú. (25/2/2021). Chính sách thương mại mới của EU. Retrieved from https://ngkt.mofa.gov.vn/chinh-sach-thuong-mai-moi-cua-eu/.

Quang Đặng. (20/2/2021). EU đề xuất các công cụ hành động “quyết đoán” hơn trong thương mại quốc tế. Retrieved from http://tapchicongthuong.vn/bai-viet/eu-de-xuat-cac-cong-cu-hanh-dong-quyet-doan-hon-trong-thuong-mai-quoc-te-79011.htm.

Quang Đặng. (22/2/2021). EU công bố chiến lược thương mại mới với “tự chủ chiến lược mở”. Retrieved from http://tapchicongthuong.vn/bai-viet/eu-cong-bo-chien-luoc-thuong-mai-moi-voi-tu-chu-chien-luoc-mo-79044.htm